Na początek małe zestawienie chronologiczne pozwalające wyciągnąć odpowiednie wnioski:
1489 - Pierwszy raz pojawia się w zapiskach nazwa kozacy, tak było np. z Jerzym Pacem, wojewodą kijowskim, którego oddziały kozackie wsławiły się pogranicznymi rabunkami na kupcach moskiewskich.
1492 - Początek wojny z Iwanem Groźnym, polska konnica kopijnicza spotyka się z nowym typem jazdy - szybkim, nagłym, podstępnym i zwrotnym - groźnym i niedościgłym przeciwnikiem.
1493 - Bohdan Glinski - namiestnik czerkaski przy pomocy kozaków zdobywa, pali i łupi Oczaków, powracając z bogatymi łupami.
1497 - Klęska bukowińska potwierdza zupełną bezsilność polskiej jazdy kopijniczej w walce z lżejszym i zwrotniejszym, manewrującym przeciwnikiem - jazdą typu wschodniego.
1500 - Po raz pierwszy pojawia się w zapiskach wzmianka o Racach (husarzach) - nowej jeździe typu węgierskiego składającej się z Serbów (Raców).
1501 - O Racach piszą: M. Stryjkowki i M. Bielski - miało ich być w szeregach polskiej armii "niemało".
1503 - Koniec wojny z Iwanem Groźnym. W wyniku doświadczeń wojennych sejm w Lublinie wydaje uchwałę o przyjęciu "obyczaju usarskiego albo rackiego" jako nowej podstawowej formacji jazdy w Rzeczypospolitej. Kolejnym urzędnikiem zatrudniającym kozaków był litewski wojewoda kijowski Dymitr Putiatycz, w tymże roku zwerbował on kozaków do Kijowa (służyli pod nazwą - "kozacy kniazia Dymitra") oraz do Czerkasów ("Szczurowa rota").
1506 - Maciej Stryjkowski pisał o Jerzym i Szczęsnym Strusiach: "odłączywszy się od wojska, szli kozactwo do Wołoch w pięcidziesiąt koni."
1507 - Jw., ustęp dotyczący części pocztów Zygmunta I wjeżdżających do Krakowa w styczniu Potem zaś dalej: "Lithuanico ritu instructa, litewskim albo kozackim strojem kosztem wielkim przybrana była; bo i to dziś po trzech królach sami widzieliśmy, iż jaki króli z której krainy, taki i ubiór naszy, jako simiae noszą." Inny znany dziejopis z epoki - Marcin Bielski - uzupełniał ten fragment swoimi spostrzeżeniami: "w poczciech barzo ozdobnych i niemałych wyjechali - a po kozacku ich najwięcej było, akomodując się w tej mierze Litwie." Są to pierwsze zapiski kronikarskie o kozakach w Koronie.
1511 - "Regestrum sexigentorum equorum" - pierwsze informacje źródłowe zawierające wykaz pocztów jazdy kozackiej w grupie obrony potocznej, strażnika koronnego, starosty podolskiego Stanisława Lanckorońskiego.
1514 - Bitwa pod Orszą. Na obrazie z epoki ukazującej ten bój w dużej liczbie występują Racowie, brak natomiast kozaków.
1515 - Austriackie opisy Raców polskich na zjeździe wiedeńskim.
1520 - Ordynacja dotycząca organizacji i rozmieszczenia tzw. "obrony potocznej" na Rusi i Podolu. Główną siła obrony potocznej vel potoczystej byli - kozakujący Racowie. Był to najważniejszy i główny system obronny w Rzeczypospolitej.
Pierwszym historycznym wpisem - określający zwarty oddział jazdy walczącej na sposób kozacki - w armii koronnej, był list przypowiedni (z tegoż roku)na chorągiew lekka składającą się z 300 koni "levis armaturae". Pierwszym historycznym dowódcą jazdy kozackiej w Koronie był starosta buski Jan Secygniowski. Oddział ten walczył z Krzyżakami pod Pasymem i Reszlem. W październiku owa chorągiew wspólnie z inną dowodzoną przez Aleksandra Iłowskiego zniszczyły wspólnie ok. 150 wsi w okolicach Frydlądu i Iławy.
1524 - Zmarnowano inicjatywę O. Deszkiewicza lub Niemirowicza - projekt stałych oddziałów kozackich (konnych pancernych) w sile 1000 - 2000 ludzi do straży na Dnieprze.
1530 - Udoskonalenie sposobów walki Raców alias ussarzy w wojnach z Tatarami przez słynnego zagończyka Bernarda Pretwicza. Stało się to podstawą wyszkolenia kozaków vel późniejszych pancernych. W kolejnych latach hetmani: Jan Tarnowski i Mikołaj Sieniawski podwyższają stan liczebny obrony potocznej.
1550 - W wyniku wzmocnienia opancerzenia husarze zaczynają przybierać formę (późniejszą -XVII w.), znanych nam doskonale z historii, husarzy ze skrzydłami - jazdy ciężkiej. Dotychczasowi - Racowie - jazda lekka - istnieją nadal, z tym że zaczyna się ich nazywać teraz "kozakami" a później "pancernymi". W ten sposób krystalizują się dwie grupy autoramentu narodowego: ciężcy husarze i lżejsi kozacy. Przyjmuje się w chorągwiach mieszanych proporcje 1/3 husarzy - 3/4 kozaków lub rzadziej odwrotnie.
1559 - Sejm krakowski ustala stawki płacy dla kozaków 8 zł., po raz pierwszy w dokumentach pojawia się nazwa "petyhorcy" - są to kozacy litewscy.
1563 - Obrona potoczna zostaje przekształcona w tzw. "Kwartę" czyli wojsko kwarciane. Pierwsza wzmianka "o kozakach" w rachunkach sejmowych.
1569 - Kolejny skok jakościowy taktyki "kozackiej", wypracowanej przez hetmana Jerzego Jazłowieckiego. Połączył on doświadczenia litewskie i kozackie (Niżowe) tworząc podwaliny zwycięskiej taktyki polskiej jazdy kozackiej - pancernej.
1576 - Uniwersał brodnicki króla Stefana Batorego, ostatecznie wyodrębniający chorągwie husarskie od kozackich - pancernych. Od tej pory roty pancerne maja już jednolity pod względem uzbrojenia i moderunku charakter średniej jazdy strzelczej. Husaria ma swoje odrębne chorągwie i zaczyna wypracowywać nieco odmienny od kozackiego sposób walki kopią. Osobną formacja stosowaną do rozpoznania są oddziały jazdy lekkiej tzn. chorągwie wołoskie i tatarskie.
1588 - Bitwa pod Byczyną. Na obrazie z epoki ukazującym kapitulację arcyksięcia Maksymiliana widać wyraźnie że połowa składu sił polskich to jazda kozacka w wysokich czapkach i niebieskich żupanach.
1598 - Występują już tylko jednolite roty kozackie lub husarskie w armii polskiej. Ostateczny kres chorągwi mieszanych husarsko - kozackich.
1605 - Kircholm wielkie zwycięstwo Rzeczypospolitej nad Szwecją. Pancerni stanowili 1/4 sił konnicy polskiej.
1620 - Spadek liczebności rot husarskich przy jednoczesnym wzroście liczebności jazdy kozackiej. Nowa moda - długie kołnierze u delii - dają asumpt do niezdrowego współzawodnictwa między towarzyszami husarskimi i pancernymi.
1624 - Słynny 26-cio godzinny pościg chorągwi pancernych Koniecpolskiego za Tatarami, zakończony zwycięstwem w pobliży Halicza.
1634 - Rozpoczął karierę wojskową Stefan Czarniecki - początkowo jako towarzysz pancerny - późniejszy słynny dowódca "wojny szarpanej" w okresie potopu szwedzkiego. Podstawową formacja używana przez niego bez przerwy, byli kozacy - pancerni. Pod jego dowództwem taktyka pancernych doszła do perfekcji stanowiąc kozaków najlepszą średnia jazdą, ówczesnej Europy.
1655 - Wzrost znaczenia pancernych na polu bitwy, teraz jest ich 3/5 a momentami 5/7 stanu jazdy, jednoczesne ograniczenie ilości chorągwi husarskich.
1660 - Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska - towarzysza chorągwi pancernej, nazywa on wojsko- "szkołą życia" a chorągiew pancerną "matką".
1667 - Wprowadzenie jednolitej nazwy "pancerni" w regestrach wojskowych, dla wszystkich chorągwi kozackich jako jedynie obowiązującej, już do końca istnienia tej formacji.
1676 - Wprowadzenie kolczugi i dzidy (spisy - rohatyny) jako obowiązkowego wyposażenia dla pancernych.
1717 - Reformy wojskowe, wobec nagminnej absencji towarzystwa w chorągwiach, ustanowienie przez Sejm instytucji "towarzyszy przytomnych" i "towarzyszy sowitych".
1767 - Komisje wojskowe w wyniku sejmu konwokacyjnego - następuje podzielenie jazdy autoramentu narodowego na brygady.
1776 - Przeformowanie brygad pancernych i husarskich w jeden typ jazdy lekkiej (ułańskiej) - "kawalerię narodową". Odrzucenie pancerzy i kopii. W ten sposób historia zatoczywszy koło powróciła do punktu wyjścia. Jazda polska zwana racką i kozacką rozdzielona następnie na ciężka husarię i średnią pancernych funkcjonowała po to by po latach znowu być połączoną w lekką kawalerię narodową - prototyp późniejszych szwadronów ułańskich.
Jak wypływa z powyższego jazda kozacka zwana też pancerną była lżejszą odmianą jazdy husarskiej. Jednak nie sposób uzbrojenia lecz wszechstronność działania sprawiły iż była to najlepsza pod względem operacyjnym formacja kawaleryjska w XVI i XVII w. Tak więc obydwa znaki: ussarski i kozacki traktowane były jako jedno - autorament narodowy lub tzn. znak górny. Górowała nad husarią ruchliwością i walką manewrową oraz różnorodnością sposobów walki i uzbrojenia. O ile husarze walczyli kopiami, koncerzami, pistoletami i ciężkimi szablami, to pancerni walczyli spisą, szablą, samopałem, łukiem i arkanem. Dawało to większe możliwości operacyjne tych jednostek w wojnach z praktycznie każdym przeciwnikiem: Szwedem, Moskwą, Kozakami, Turkami, Tatarami i Wołoszą. Skrzydlaci jeźdźcy byli używani tylko do decydujących uderzeń przełamujących w walnych bitwach, można więc uznać ich za wysoce wyspecjalizowany rodzaj wojsk konnych. Natomiast lżejsi pancerni jako jednostki wielozadaniowe, świetnie nadawali się do: wojny podjazdowej, zwiadu, pościgu, brania języka a także stanowili doskonałe uzupełnienie na skrzydłach formacji w wielkich bitwach. Memoriał Pretwicza z 1550 r. podaje sposób walki kozackiej następująco: "trzeba robić zasadzki na stepowego rozbójnika, legać na szlaku, przejmować szlak, w dzień ukrywać się po zaroślach i czaharach, w nocy zaś napadać i odbierać zdobyty łup i konie". Było jednocześnie pancernych znakomicie więcej niż husarii. Było ich po prostu tak dużo że traktowano ich jako oczywistość a jako taką nie warto było opisywać i to jest być może główna przyczyna że kronikarze i historycy do dziś zajmują się jedynie badaniem historii husarii! Szlachta średniozamożna której było w Rzeczypospolitej najwięcej mogła sobie pozwolić na służbę w pancernych a biedniejsza w znakach lekkich. Natomiast w husarii służyli najbogatsi. Jeśli zweryfikujemy pamiętniki z XVII w., to dochodzimy do zaskakującego obrazu:
1. Jan Ch. Pasek - towarzysz w królewskiej chorągwi kozackiej Krzysztofa Piaseczyńskiego pod rozkazami Stefana Czarnieckiego,
2. Aleksander D. Skorobohaty - towarzysz w chorągwi kozackiej Krzysztofa Stetkiewicza, pod rozkazami - Pawła Sapiehy; Aleksandra H. Połubińskiego; Samuela Kmicica, dopiero wzbogaciwszy się na intracie został w latach 60-tych husarzem,
3. Błażej Siennicki - towarzysz w chorągwi kozackiej Jacka Szemberka pod rozkazami - Stefana Czarnieckiego,
4. Mikołaj Jemiołkowski - towarzysz lekkiej chorągwi, od 1654 towarzysz w chorągwi kozackiej Krzysztofa Tyszkiewicza pod rozkazami - Mikołaja Potockiego; Gabriela Wojniłłowicza,
5. Jakub Łoś - towarzysz w chorągwi kozackiej Władysława Myszkowskiego, potem Wacława Leszczyńskiego, pod komendą - Stefana Czarnieckiego, dopiero wzbogaciwszy się na intracie został husarzem w chorągwi Lubomirskiego.
6. Wespazjan Kochowski - towarzysz w chorągwi husarskiej Władysława Myszkowskiego pod rozkazami - Stefana Czarnieckiego,
7. Jan W. Poczobut Odlanicki - towarzysz w chorągwi kozackiej Mikołaja Szemiota, pod komendą - Wincentego Gosiewskiego, dopiero wzbogaciwszy się na intracie został husarzem w chorągwi Wincentego Gosiewskiego.
Z powyższego wynika - na siedmiu znanych nam dzisiaj pamiętnikarzy - wojskowych aż sześciu (!!!) służyło pod znakiem pancernym! Jeden zaś był husarzem od początku. Dopiero wzbogaciwszy się trzech przeszło do chorągwi husarskich. Wniosek z tego wypływa taki że pancerni byli najpopularniejszym w XVII w. rodzajem jazdy w Rzeczypospolitej. Być może ten fakt spowodował iż historycy do dziś zajmują się tylko husarią. Kto bowiem dziś zwraca uwagę na ulicy na popularne "Lanosy"? Natomiast za czymś tak wyjątkowym jak Rollce-Royce każdy się obejrzy!
Tomasz Szajewski, 15 styczeń 2003
